Naxçıvan Muxtar Respublikası Azərbaycanın elə bölgəsidir ki,burada iqlim sadəcə meteoroloji göstərici deyil, həyatın ritmini müəyyən edən əsas qüvvədir. Bu torpaqda hava şəraiti gündəlik məişətdən tutmuş təsərrüfat fəaliyyətinə, insanın təbiətlə münasibətindən düşüncə tərzinə qədər hər şeyə təsir göstərir.Günəş burada adi bir səma cismi deyil, torpağı daim sınağa çəkən bir gücdür.

Yağış isə bərəkət rəmzindən çox, nadir və qiymətli hadisə kimi qəbul olunur. Naxçıvanın iqlimi bu bölgənin taleyinə çevrilmiş, quraqlıq isə onun ayrılmaz xüsusiyyəti olmuşdur.

Coğrafi mövqe və iqlimin sərtləşməsi

Naxçıvanın iqliminin formalaşmasında onun coğrafi mövqeyi həlledici rol oynayır. Bölgə dənizlərdən və okeanlardan uzaqda yerləşir, ətrafı isə yüksək dağ silsilələri ilə əhatələnmişdir. Bu dağlar bir tərəfdən təbii sədd rolunu oynayaraq rütubətli hava kütlələrinin daxil olmasının qarşısını alır, digər tərəfdən isə iqlimin sərtləşməsinə şərait yaradır. Nəticədə Naxçıvan kəskin kontinental iqlim xüsusiyyətləri ilə seçilir. Burada yaylar uzun, isti və quraq keçir, qışlar isə qısa, lakin sərt olur. Fəsillər arasında keçidlər tədricən deyil, kəskin şəkildə baş verir. Bu kəskinlik iqlimi qeyri-sabit və tələbkar edir. Belə şəraitdə su ehtiyatlarının formalaşması və qorunması daha da çətinləşir.

Yağıntının azlığı və quraqlığın kökləri

Naxçıvanda quraqlığın əsas köklərindən biri yağıntının az olması və il ərzində qeyri-bərabər paylanmasıdır. Yağıntılar əsasən yaz və payız aylarında müşahidə olunsa da, onların miqdarı torpağın, bitki örtüyünün və su ehtiyatlarının ehtiyacını tam qarşılamır. Yay mövsümündə isə yağışlar demək olar ki, yox dərəcəsindədir.

Bu şəraitdə torpaq uzun müddət günəşin birbaşa təsiri altında qalır, quruyur və rütubətini itirir. Quraqlıq təkcə yağışın olmaması deyil, həm də mövcud nəmin sürətlə buxarlanması ilə dərinləşən bir prosesdir. Beləliklə, Naxçıvanda quraqlıq mövsümi hadisə kimi deyil, daimi iqlim xüsusiyyəti kimi özünü göstərir.

Temperatur rejimi və istilik təzyiqi

Naxçıvan iqlimi yüksək temperatur amplitudası ilə xarakterizə olunur. Yay aylarında temperaturun kəskin yüksəlməsi torpaq səthində güclü istilik təzyiqi yaradır. Günəş radiasiyası torpağı qızdırır, buxarlanmanı artırır və su ehtiyatlarının sürətlə azalmasına səbəb olur. İstilik təkcə suya deyil, torpağın münbitliyinə və bitkilərin inkişafına da mənfi təsir göstərir.

Qış aylarında isə temperaturun sürətlə enməsi müşahidə olunur. Şaxtalar torpağın üst qatına təsir edir, bitki örtüyünün zəifləməsinə və suyun torpaqda saxlanma imkanlarının azalmasına səbəb olur. Bu temperatur ziddiyyətləri iqlimin nə qədər sərt və dəyişkən olduğunu açıq şəkildə göstərir.

Rütubət, quru hava və buxarlanma prosesi

Naxçıvanda havanın rütubət səviyyəsi ümumilikdə aşağıdır. Xüsusilə yay aylarında quru hava üstünlük təşkil edir. Aşağı rütubət torpaq və su səthindən nəmin sürətlə buxarlanmasına şərait yaradır. Bu isə mövcud su ehtiyatlarının daha tez tükənməsinə səbəb olur.

Quru hava bitkilərin suya olan tələbatını artırır, lakin iqlim şəraiti bu tələbatın ödənilməsini çətinləşdirir. Rütubətin azlığı quraqlığın görünməyən, lakin ən təsirli tərəflərindən biri kimi çıxış edir və su balansını daim pozur.

İqlim və su ehtiyatları arasında qarşılıqlı əlaqə

Naxçıvanda iqlimin quraq xarakteri su ehtiyatlarının formalaşmasına və davranışına birbaşa təsir göstərir. Yağıntının azlığı, temperaturun yüksək olması və buxarlanmanın güclənməsi çayların və yerüstü su axınlarının zəifləməsinə səbəb olur. Qışda qarın az düşməsi yaz mövsümündə su ehtiyatlarının kifayət qədər formalaşmaması ilə nəticələnir.

Yay aylarında isə güclü istilik suyun səthdən buxarlanmasını artırır və axım rejimini zəiflədir. Bu səbəbdən bir çox su mənbələri mövsümi xarakter alır və iqlim dəyişikliklərinə qarşı həssas olur. Su burada daim risk altında olan bir resurs kimi qalır.

Qar örtüyünün su balansındakı rolu

Qar örtüyü Naxçıvan üçün mühüm su mənbələrindən biridir. Qış aylarında yağan qar torpağı şaxtadan qoruyur və yazda əridikdə torpağın nəmlənməsində, su ehtiyatlarının formalaşmasında əsas rol oynayır. Lakin qar örtüyünün qeyri-sabitliyi bu prosesi zəiflədir.

Qarın az düşməsi və ya tez əriməsi yazda su ehtiyatlarının azalmasına, quraqlığın isə daha erkən başlamasına səbəb olur. Bu da iqlimlə su arasında olan həssas tarazlığın nə qədər kövrək olduğunu göstərir.

İqlim dəyişmələri və artan quraqlıq riski

Son illərdə iqlim dəyişmələrinin təsiri Naxçıvanda daha qabarıq şəkildə hiss olunur. Temperaturun artması, isti dövrlərin uzanması və yağıntı rejiminin dəyişməsi quraqlıq riskini daha da gücləndirir. Bu proseslər su ehtiyatlarına olan təzyiqi artırır və mövcud balansı pozur.

Quraqlıq artıq təkcə təbii hadisə deyil, ekoloji, iqtisadi və sosial problemə çevrilməkdədir. Su çatışmazlığı kənd təsərrüfatına, ətraf mühitə və insan həyatına birbaşa təsir göstərir.

İnsan və iqlim arasında tarixi münasibət

Naxçıvanda insan tarix boyu iqlimlə barışaraq yaşamağı öyrənmişdir. Suyun qədrini bilmək, torpaqdan səmərəli istifadə etmək bu bölgənin həyat tərzinə çevrilmişdir. Ənənəvi su istifadəsi, ehtiyatlı yanaşma və təbiətə uyğunlaşma Naxçıvan insanının əsas xüsusiyyətlərindən olmuşdur.

Lakin müasir dövrdə artan ehtiyaclar və iqlim dəyişmələri bu tarazlığı sarsıdır. Quraqlıqla mübarizə artıq təkcə texniki tədbirlərlə deyil, həm də düşüncə və məsuliyyətlə mümkündür.

Nəticə

Naxçıvanda iqlim və quraqlıq bir-birindən ayrılmaz anlayışlardır. Bu bölgədə iqlim suyun taleyini, su isə həyatın davamlılığını müəyyən edir. Quraqlıq Naxçıvan üçün keçici hal deyil, uzunmüddətli reallıqdır. Bu reallığı dərk etmək və ona uyğun yaşamaq bölgənin gələcəyi üçün əsas şərtdir. Naxçıvanın sərt iqlimi insanı daim sınağa çəkir, lakin eyni zamanda onu möhkəmləndirir və təbiətlə harmoniyada yaşamağın əsl dəyərini öyrədir.

 Nurşən SEYİDOVA 

Naxçıvan Dövlət universitetinin  “Meliorasiya və Ekologiya mühəndisliyi”

Kafedrasının 3-cü kurs tələbəsi