Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının təsisçilərindən biri və vitse-prezidenti, iki dəfə Stalin mükafatı laureatı, Azərbaycanın ən böyük filosof alimlərindən və ilk akademiklərindən biri olan Heydər Hüseynov haqqında danışırıq, əziz oxucum! O, 1908-ci ilin 3 aprelində qədim Azərbaycan şəhəri olan İrəvanda anadan olmuşdu. Cəmi 42 il ömür sürmüşdü, uşaqlıq illəri də gəncliyi kimi çox çətin, mürəkkəb dövrlərdən keçmişdi. Atası Nəcəf kişinin Gülsüm xanımla olan izdivacından altı uşağı dünyaya gəlmişdi: qızları Ruqiyyə, oğlanları Yusif, Əkbər, Yaqub və son beşikləri Heydər. Heydər hələ həyatın bərkinə-boşuna düşmədən ata qayğısından məhrum olmuşdu. Bir müddət sonra isə bu ailə daha ağır zərbə almışdı. Belə ki, 1918-ci ilin mart-may aylarında ermənilərin İrəvan quberniyasında və Zəngəzurda törətdikləri soyqırımlar zamanı Heydər Hüseynovun böyük qardaşı Yusif daşnaklar tərəfindən vəhşicəsinə öldürülür. Bu hadisədən sonra anası Gülsüm xanım övladları və Yusifin yetim qalmış uşaqları ilə birlikdə vətəni tərk etməyə məcbur olur. Onlar 1920-ci ildə Bakıya köçürlər və İçəri şəhərdə kirayədə qalırlar. Bu vaxt Heydərin artıq 12 yaşı var idi.

Heydər Hüseynov orta təhsilini Bakı şəhərindəki 18 nömrəli məktəbədə alır. Həmin məktəbdə Heydərlə yanaşı Süleyman Rüstəm, Mikayıl Müşfiq, Əfrasiyab və Şəmsi Bədəlbəylilər, Məmmədağa Şirəliyev, Hüseyn Bakıxanov da oxuyurdular. Heydər Hüseynov 1927-ci ildə 18 nömrəli məktəbi bitirdikdən sonra Bakı Pedaqoji Taxnikumunda təhsilini davam etdirir. Bu illərdə komsomol sıralarına qəbul olunur. Maddi çətinlik çəkən ailəsini dolandırmaq məqsədi ilə o, kitabxanada işə düzəlir, eyni zamanda 16 yaşından fəhləlik edir. Hələ gənc yaşlarından həyatın çətin üzü ilə qarşılaşan, ağır uşaqlıq, gənclik dövrü yaşayan Heydər 18 yaşında daha bir zərbə alır. 1926-cı il aprelin 25-də anası Gülsüm xanım 60 yaşında vəfat edir. Ailəsinin bütün ağırlığını hələ bərkiməmiş çiyinlərində daşımalı olan Heydər təhsilinə fasilə vermədən daha gərgin şəraitdə işləməli olur. 1931-ci ilə kimi 59 nömrəli məktəbdə dərs deyir. 1927-1931-ci illərdə gənc Heydər Hüseynov həm də Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinin linqvistika ixtisasının tələbəsi olur. Universitetdə oxuduğu illərdə ərəb və fars dillərinə mükəmməl yiyələnir.

42 illik ömrünün 20 ildən çoxunu bundan sonra, daha dəqiq desək, ötən əsrin 40-cı illərindən sonra elmə, tədqiqata həsr edir. Azərbaycan SSR ən gənc akademiki kimi tanınır. Tədqiqatları, qələmə aldığı məqalələri bütün ittifaq məkanında oxunur və neçə - neçə tarixi həqiqətə işıq tutur. 1937-ci ildən etibarən kütləvi xarakter alan Stalin repressiyaları Heydər Hüseynovun həyatından da yan keçmir. Lakin o, bir zamanlar sinif yoldaşı olduğu Mikayıl Müşfiq kimi güllələnmir. Həyatda qalır, ancaq sən demə, gələcəkdə Heydər Hüseynovu daha böyük, daha ağır bir faciə gözləyirmiş...

Haqqında qələmə alınmış məqalələrdən oxuyuruq ki, Akademik Heydər Hüseynov tacir Süleyman Abdullayevin qızı Tale xanımla ailə həyatı qurur. Onların tanışlığı barədə Heydər Hüseynovun ikinci qızı Leyla xanım müsahibələrinin birində məlumat verir: “...Aralarında 4 il fərq var idi. Atam 1908-ci ildən, anam isə 1912-ci ildən idi. Atam Mirzə Ələkbər Sabirin oğlu Məmmədsəlim ilə dostluq edirdi. O, çox maraqlı insan idi, yumorlu, yüksək intellektli. Anam bizə ətraflı danışmırdı, ancaq bilirəm ki, onları Məmməd Səlim tanış etmişdi. Anam Tale ziyalı ailəsindən idi. Atası Süleyman Abdullayev Müsavatın üzvü idi. Yaxşı yaşayırdılar. 1937-də babamı güllələdilər. Sonradan o, bəraət qazandı. Bəraət kağızını anama verən atam  deyirmiş ki, “bilirsiniz, çox adamlar dözməyib bir çoxlarının “vətən xaini” olması haqqında kağızlara imza atdılar. Atanızla fəxr edin, o, heç bir kağıza qol çəkməmişdi”.

Filologiya elmləri doktoru, ədəbiyyatşünas-alim Vilayət Quliyev 2021-ci ilin 8 avqustunda “525-ci qəzet”də işıq üzü görmüş “Alimin faciəsi: Akademik Heydər Hüseynov” adlı məqaləsində yazır: “Görkəmli alimin rəhbərliyi və redaktəsi altında 2 cildlik “Müxtəsər Azərbaycan tarixi” (1943-1944), 4 cildlik “Rusca-azərbaycanca lüğət”, general Əliağa Şıxlinskinin “Xatirələri” (1943) kimi fundamental nəşrlər hazırlanmışdı. Azərbaycan dilində fəlsəfi terminlərin yaradılmasında və marksist filosof kadrların yetişdirilməsində də Heydər Hüseynovun xidmətləri olmuşdu. O, milli ictimai-siyasi və ədəbi-fəlsəfi fikrin Bəhmənyar, Nizami, Füzuli, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Kazım bəy, Mirzə Fətəli Axundzadə, Həsən bəy Zərdabi kimi görkəmli nümayəndələri haqda çoxu ilk addım kimi dəyərləndirilə biləcək tədqiqatların müəllifidir.

Elmi fəaliyyətinin diqqətəlayiq nümunəsi – “XIX əsrdə Azərbaycanda ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən” monoqrafiyası çapdan çıxanda Heydər Hüseynovun 41 yaşı vardı. Cəmiyyətimizdəki yaş kultu baxımından müəllifi hətta “gənc alim” də adlandırmaq olardı. Lakin bu “gənc alim” həmin dövrdə Azərbaycanda humanitar sahənin ağsaqqallarından sayılırdı. Amma elmi fikrə böyük töhfələr verə biləcək akademikin Heydər Hüseynov yaradıcılığının ən verimli çağında ehtiyatsızlıq və təcrübəsizlikdən doğan adi təsadüfün qurbanı oldu. “Respublikanın sahibi”nin – Mir Cəfər Bağırovun və Moskva ideoloqlarının tarixi şəxsiyyətlərə münasibətdə əsaslandıqları şablondan kənara çıxması Heydər Hüseynovun yalnız Azərbaycan deyil, az qala bütün SSRİ miqyasında növbəti xalq düşməni kimi ittiham edilməsinə gətirib çıxardı. Səbəb müəllifin yuxarıda adı çəkilən “XIX əsrdə Azərbaycanda ictimai-siyasi fikir tarxindən” monoqrafiyasında  Mirzə Kazımbəyin “Müridizm və Şamil” əsərindən, eləcə də dağlı qəhrəmanı Şeyx Şamilin şəxsiyyət, mübarizə və ideallarından bəhs etməsi, onu “qəhrəman və qəhrəmanların yaradıcısı” adlandırması idi. Bədbəxtlikdən bu, elə vaxt idi ki, müridizm mürtəce hərəkat, Şeyx Şamil isə “ingilis və türk casusu” kimi qələmə verilirdi...”

Xalq yazıçısı Elçin Əfəndiyev “Ədəbiyyat” qəzetində işıq üzü görmüş “Mir Cəfər Bağırov kim idi? – şəxsiyyəti, əməli və taleyi” (21 may, 2024-cü il) adlı məqaləsində yazır: “Belə bir söhbət gəzirdi ki, “Pravda” qəzetində Stalin mükafatı almış əsərlərin siyahısı çıxır və Mir Cəfər Bağırov gözlənilmədən ilk dəfə bu məsələdən xəbər tutur. Elə həmin gün Heydər Hüseynovu çağırtdırır və Stalin mükafatı almış kitabı (“XIX əsrdə Azərbaycanda ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən” monoqrafiyası) kabinetində zərblə onun başına çırpır. Mən bir müddət rəhmətlik şair və tərcüməçi İmran Seyidovla qonşu olmuşam, bir blokda yaşamışıq və o, Elmlər Akademiyasında Heydər Hüseynovun köməkçisi işləmişdi. Bir gün ondan bu söhbətin həqiqət olub-olmadığını soruşanda, İmran müəllim həmin dövrü yenidən yaşayırmış kimi, acı bir həyəcanla təsdiq etdi ki, bəli, həqiqətdir: “- Kitab da qalın və ağır idi...”

Heydər Hüseynovun uğurları ona çoxlu dostla bərabər, düşmən də qazandırdı. Təsadüfi deyildi ki, alimin yuxarı vəzifələrə çəkiləcəyi ilə bağlı xəbərlər bir çoxlarına, xüsusən də onunla bərabər elm yolunda addımlayan paxıl, xayin “alimlərə” rahatlıq vermirdi. Onlar Heydər Hüseynovu Bağırovun gözündə salmaq üçün hər vasitələrə əl atırdılar. Ailəsi ilə bağlı faktlar dərindən araşdırılmağa, alimə qarşı kompromatlar yığılmağa başlayır, hətta Heydər Hüseynovun qardaşlarının Türkiyə vətəndaşı, qayınatasının “xalq düşməni” olmasını şişirdilmiş şəkildə Mir Cəfər Bağırova çatdırırdılar. Bu qarayaxma işləri çox keçmir ki, öz bəhrəsini verir. Düşmən istəyinə nail olur: həqiqətləri gizlətməkdə (Heydər Hüseynov guya əsərlərində tarixi həqiqətləri gözlədibmiş) ittiham edilən Heydər Hüseynova töhmət verilir. Bir müddət sonra bu hücumlar kütləvi xarakter alır. Görkəmli alimin elmi fəaliyyətinin (Xatırladaq ki, “XIX əsr Azərbaycanın ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən” adlı kitabı Stalin mükafatına layiq görülmüşdü) mükafatlandırılmasına baxmayaraq, ona qarşı Respublika rəhbərliyində dözümsüzlük başlayır, şəxsən Mircəfər Bağırov tərəfindən kəskin tənqid edilir. Hətta Mir Cəfər Bağırov Azərbaycan KP MK SSRİ Nazirlər Soveti qarşısında onun aldığı Stalin mükafatlarından məhrum edilməsi vəsadətini qaldırır və vəsadət təmin edilir...

Professor Fəridə Səfiyeva “Milli varlığına bağlı oln alim” adlı məqaləsində yazır: “Fevralın 14-ü Moskvaya, Ali Sovetin sessiyasına getməyə hazırlaşan alimi gecə saat 2-də MK-ya çağırır, Türkiyənin və İngiltərənin cəsusu Şamil haqqında əsər yazmaqda ittiham edirlər. Fevralın 15-i isə Akademiyaya gələn Heydər Hüseynov müavini Y.Tokarjevskinin onun yerində oturduğunu, seyfindən sənədlərinin, partiya biletinin götürüldüyünü görür. Alim başa düşürdü ki, “yuxarı”da artıq onun taleyini həll etmişlər və onun üçün “artıq hər şey bitmişdir”. Bu mənəvi basqılara tab gətirə bilməyən alim 1950-ci ilin mart ayının əvvəlində Akademiyadakı iş otağında hər iki biləyinin damarlarını kəsir. Heydər Hüseynovu xilas etmək mümkün olur. Alimin bu hərəkəti  düşmənlərinə daha bir fürsət verir. Onlar Heydər Hüseynovun bu addımını partiyaya qarşı protest kimi qiymətləndirir və Bağırovun gözündə onu daha da nüfuzdan salırlar. H.Hüseynova qarşı kampaniya vüsət alır. Alim tutduğu bütün vəzifələrdən uzaqlaşdırılır...”

Görkəmli alimin qızı Sara xanım o günləri belə xatırlayır: “Atam  tamam qocalmışdı. Ancaq gözləri gözəlliyini saxlamışdı. Yeddi ay öz evindən çölə çıxmadı ki, həbs edəsi olsalar, küçədə, camaatın gözü qarşısında olmasın. Bir kimsəni güdaza verməmək üçün dostlarının heç biri ilə əlaqə saxlamırdı. Yalnız ən yaxın dostu Məmməd Arifə zəng edirdi. Səsini eşidincə dəstəyi asırdı. Çünki onun telefonuna qulaq asırdılar. Bu cür gərginlik içində yaşaması, nəhayət, onu son addımı atmasına səbəb oldu”.

Bəli, əziz oxucular, akademik Heydər Hüseynov 1950-ci il iyulun 14-də Filarmoniyanın yay salonunda ölkə ziyalılarının yığıncağı ilə keçirilən plenumdan sonra ona qarşı yürüdülən amansız siyasətə, təqiblərə, təzyiqlərə son vermək üçün, habelə Mir Cəfər Bağırovun təhdidlərinə son qoymaq üçün intihar edir. O, yaşadığı mənzildə özünü asır. O, bu hadisədən bir qədər əvvəl, qeyd etdiyimiz kimi, iş otağında damarlarını kəsərək intihara cəhd edibmiş. Lakin görkəmli cərrah, professor Mustafa Topçubaşov onu ölümdən xilas etmişdi. Ancaq onun son cəhdi “uğurlu” oldu. Heydər Hüseynov “arzusuna” çatdı. O, ailəsini, övladlarını və ən əsası onun elminə, işığına möhtac olan tələbələrini başsız buraxaraq ölümü seçdi. Heydər Hüseynov bir gecə həyatına son qoydu. Həyat yoldaşı yaşadıqları mənzilin otağına daxil olarkən ərinin cansız bədəni gördü. Onun fəryadı bütün Azərbaycanı bürüsə də, qorxu və əsarətin kök saldığı cəmiyyətdə bu səs, bu acı fəryad eşidilmədi. Qızı Leyla xanım danışırmış ki, intihar etməmişdən əvvəl, gecə atam bizi üzümüzdən öpdü. Gördüm ki, gözləri yaşarıb. Səhərə yaxın anamın qışqırığını eşitdik...

O gün Heydər Hüseynovun ölümü ilə bərabər haqq və ədalət, elm və mədəniyyət böhtanların, yalanların ayağına verildi. Görkəmli alim Heydər Hüseynov birinci Fəxri Xiyabanda dəfn olundu. Heydər Əliyev onun haqqında danışarkən bir ifadə işlədirdi: “əqidə şəhidi”. Bəli, Heydər Hüseynov nakam ömür yaşayan, həyatının ən məhsuldar çağında dünya ilə vidalaşan “əqidə şəhidi” idi...Nur içində yatsın....

Məcid RƏŞADƏTOĞLU

Jurnalist