Naxçıvan Muxtar Respublikası Azərbaycanın materik hissəsindən coğrafi olaraq ayrılmış yeganə inzibati ərazi vahididir. 1990-cı illərdən etibarən davam edən blokada şəraiti regionun iqtisadi inkişafını ciddi şəkildə məhdudlaşdırmışdır. Bu izolə vəziyyət, həm istehsal, həm də ticarət imkanlarının genişlənməsinə əngəl törətmiş, nəticədə Naxçıvanın regional və beynəlxalq iqtisadi şəbəkələrə inteqrasiyası zəif qalmışdır.

Son illərdə irəli sürülən Zəngəzur dəhlizi təşəbbüsü, xüsusilə Trans‑Caspian International Transport Route (TRIPP) layihəsi çərçivəsində, Naxçıvan üçün yeni iqtisadi dinamika vəd edir. Bu dəhliz yalnız regionun materik Azərbaycanla birbaşa nəqliyyat əlaqəsinin bərpası deyil, həm də onun beynəlxalq ticarət axınlarına qoşulması baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır.

Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanın Naxçıvanla birləşdirilməsi üçün vacib torpaq və dəmir yolu bağlantısı olaraq milli və beynəlxalq əhəmiyyət kəsb edir. Bu layihə Çindən Avropaya uzanan ticarət marşrutunda önəmli körpü funksiyasını yerinə yetirərək yük daşımalarının məsafəsini və müddətini azaldır, eyni zamanda tranzit risklərini diversifikasiya edir. Azərbaycanın nəqliyyat strategiyasında Zəngəzur dəhlizi Şimal-Cənub və Şərq-Qərb dəhlizlərini birləşdirən əsas halqadır və region ölkələrinin ticarət dövriyyəsinin artmasına, eləcə də Azərbaycanın logistik mərkəz kimi mövqeyinin güclənməsinə xidmət edir.

2025-ci ilin avqustunda Vaşinqtonda Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev, Ermənistan Baş Naziri Nikol Paşinyan və ABŞ Prezidenti Donald Trump arasında keçirilən görüş zamanı “Trump Yolu” olaraq adlandırılan TRIPP layihəsi rəsmi şəkildə təsdiqləndi. Bu üçtərəfli görüşdə tərəflər arasında sülh sazişi imzalanaraq Ermənistanla Azərbaycan arasında uzunmüddətli münaqişənin dayandırılması və diplomatik, ticarət, nəqliyyat əlaqələrinin açılması istiqamətində mühüm addımlar atıldı. Xüsusilə, TRIPP nəqliyyat koridoru Azərbaycanın materik hissəsi ilə Naxçıvan arasında Ermənistandan keçən multimodal nəqliyyat xətti kimi təsbit edildi. Bu marşrutun inkişafında ABŞ-ın rolu, investisiya imkanları və hüquqi təminatlar layihənin uğuru üçün vacib elementlər olaraq qəbul edildi.

Zəngəzur dəhlizinin açılması və Vaşinqton görüşünün nəticələri Naxçıvan üçün struktur və funksional baxımdan yeni iqtisadi mərhələ açır. Bu dəyişikliklər aşağıdakı əsas istiqamətlərdə özünü göstərəcək:

Birincisi, ticarət dövriyyəsinin artması və idxal-ixrac xərclərinin azalması nəticəsində Naxçıvanın xarici bazarlara çıxışı genişlənəcək, xüsusilə Türkiyə və Avropa ilə ticarət əlaqələri daha əlçatan və sərfəli olacaq. Vaşinqtonda imzalanmış sənədlər bu əlaqələrin hüquqi təminatını və maneəsiz hərəkət prinsipini təmin edir.

İkincisi, TRIPP koridorunun inkişafında beynəlxalq sərmayəçilərin iştirakı ilə infrastruktur və sənaye zonalarının yaradılması nəzərdə tutulur. Dəmir yolu, yollar, telekommunikasiya və enerji xətlərinin inteqrasiyası regionda yüngül və emal sənayesinin inkişafına stimul verəcək, logistika və gömrük infrastrukturlarını yeniləyəcək, nəticədə iş imkanları artacaq.

Üçüncüsü, iqtisadi inkişafla paralel sosial rifahın yüksəlməsi gözlənilir. İş yerlərinin artması və gəlirlərin yüksəlməsi regionda işsizliyin azalmasına və xidmətlərin genişlənməsinə səbəb olacaq. Əhalinin sosial təminatı və həyat səviyyəsi yüksələcək, təhsil və səhiyyə kimi sahələrdə də müsbət təsirlər gözlənilir.

Dördüncüsü, Vaşinqton görüşü ilə əldə edilmiş sülh və əməkdaşlıq mühiti investisiya risklərini azaldaraq regionda davamlı iqtisadi inkişaf üçün əsas yaradacaq. Ermənistanla Azərbaycan arasında dialoq və qarşılıqlı etimadın artması TRIPP layihəsinin uzunmüddətli dayanıqlığını təmin edir.

Bununla belə, layihənin həyata keçirilməsi müəyyən risklər və çətinliklərlə müşayiət olunur. Ermənistanın daxili qanunvericiliyində ərazi bütövlüyünə dair dəyişikliklərin edilməsi, hüquqi və suverenlik məsələlərinin dəqiq tənzimlənməsi, investisiya mənbələrinin təmin olunması və regional geopolitik maraqların diqqətlə izlənməsi vacibdir. Bu risklərin effektiv idarə olunması üçün tərəflər arasında yazılı və beynəlxalq təminatçıların iştirakı ilə müqavilələrin bağlanması, texniki standartların beynəlxalq tələblərə uyğunlaşdırılması və regional əməkdaşlığın gücləndirilməsi təklif olunur.

Naxçıvan üçün Zəngəzur dəhlizi və “Trump Yolu” kimi layihələrin reallaşması sadəcə nəqliyyat bağlantılarının açılması deyil, regionun uzunmüddətli inkişaf perspektivlərinin əsasını qoyur. Əvvəlcə iqtisadi baxımdan Naxçıvan blokadadan çıxaraq ticarət, sənaye və xidmət sahələrində yeni imkanlar əldə edəcək. Bu yerli sahibkarlar və investorlara açılan bazarların genişlənməsi, idxal-ixrac əməliyyatlarının asanlaşması deməkdir. Yeni nəqliyyat koridorları regiona sərmayə cəlb edəcək, infrastrukturun yenilənməsi ilə birlikdə sənaye və logistika mərkəzləri formalaşacaq.

Sosial baxımdan isə iş yerlərinin artması, gəlir səviyyəsinin yüksəlməsi və xidmət sahələrinin inkişafı Naxçıvan əhalisinin həyat keyfiyyətini artıracaq. Gənclərin və mütəxəssislərin regionda qalması üçün şərait yaranacaq, beynəlxalq əməkdaşlıq və təhsil proqramları vasitəsilə insan kapitalının inkişafı təmin olunacaq.

Daha geniş mənada isə Naxçıvan Azərbaycanın geosiyasi və iqtisadi strategiyasının ayrılmaz hissəsinə çevriləcək. Əgər bu layihələr uğurla həyata keçirilərsə, Naxçıvan regionda sülhün və sabitliyin nümunəsi olacaq, qlobal tranzit və ticarət şəbəkələrində özünəməxsus yer tutacaq. Bu həm də regiondakı digər aktorlar üçün yeni əməkdaşlıq modellərinin yaradılmasına stimul verəcək.

Qısacası, Naxçıvanın qazancı həm iqtisadi artım, həm sosial rifah, həm də geosiyasi mövqeyin möhkəmlənməsi baxımından çoxşaxəlidir. Bu layihələr sayəsində Naxçıvan illərlə davam edən izolyasiyasını arxada qoyaraq gələcəkdə davamlı inkişaf və inteqrasiya yoluna qədəm qoyacaq.

Mətin KAMAL

İqtisadçı-jurnalist